Një shtet racist në zemër të Europës

Tom Lantosh - Shpreh indinjatën sesi në Shekullin XXI ndaj njerëzve të qytetëruar që jetojnë në Evropë mund të ushtrohet një diskriminim kaq i thellë vetëm pse ata duan të mbajnë gjallë trashëgiminë e tyre gjuhësore, kulturore e etnike. Anet Lantosh - Mali i Zi është njëqind vjet prapa pjesës tjetër të Evropës.

Shkruan: Shirley Cloyes DIOGUARDI

(Këshilltare e Çështjeve Ballkanike Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikan)

© AACL

OSSENIG NY Prej 31 Korrikut deri më 4 Gusht, Lidhja Qytetare Shqiptaro Amerikane, me mbështetjen e Shoqatës Patriotike të Krajës dhe Shoqatën Ana e Malit, ndërmori një mision të gjurmimit të fakteve në popullsitë shqiptare në Mal të Zi me Kongresmenin Tom Lantosh (Tom Lantos) dhe të shoqen Anet Lantosh (Annette Lantos). Delegacion ishte në zbatim të një plani të Lidhjes Qytetare për të filluar ndërkombëtarizimin e gjendjes së shqiptarëve në Mal të Zi që ka marrë pikënisje më shumë se një vit më parë në Uashington. Nuk u desh shumë kohë për të shpalosur të vërtetën, sepse shumë shpejt ne zbuluam se përpjekjet e shumicës sllave malazeze të sponsorizuara nga shteti për ta përzënë nga vendi ose për ta asimiluar popullsinë shqiptare në Mal të Zi, nuk është një temë e historisë, por një realitet bashkëkohor dhe shokues që kërcënon vetë ekzistencën e shqiptarëve në Mal të Zi.

Kjo përpjekje është acaruar nga një racizëm vrastar kundrashqiptar që kërcënon gjithashtu të ardhmen politike dhe ekonomike të Malit të Zi si pjesë e Evropës. Pas dëgjimit të dëshmive nga ekspertë dhe veprimtarë shqiptarë në Ulqin, Ana e Malit, Krajë dhe Tuz, Anet Lantosh, e cila punon me Grupin Kongresional të të Drejtave të Njeriut (Congressional Human Rights Caucus), bëri vërejten se në trajtimin e tij racist të shqiptarëve ‘Mali i Zi është njëqind vjet mbrapa pjesës tjetër të Evropës’. Bazuar në ato që pa dhe dëgjoi, Kongresmeni Lantosh e përshkroi ndjenjën e tij si "një indinjatë sesi në Shekullin XXI ndaj njerëzve të qytetëruar që jetojnë në Evropë mund të ushtrohet një diskriminim kundër tyre kaq i thellë vetëm pse ata duan të mbajnë gjallë trashëgiminë e tyre gjuhësore, kulturore dhe etnike. Kongresmeni Lantosh deklaroi se, bashkë me miqtë e tij Joe DioGuardi dhe Shirley Cloyes, ai është ‘i përkushtuar emocionalisht dhe intelektualisht’ për ta ndihmuar popullin shqiptar në Malin e Zi. Ai u zotua që t’i trajtojë problemet e tyre në nivelet më të larta në Uashington.

Dy qëllimet kryesore të udhëtimit tonë ishin të shikojmë, para së gjithash, kushtet në të cilat shqiptarët e Malit të Zi jetojnë sot dhe për ta sjellë këtë informacion në Kongresin e SHBA, kështu që Lidhja Shqiptare duke punuar me Kongresmenin Lantosh mund të ndërmarrë një zgjidhje që do t"iu japë shqiptarëve barazinë ekonomike, politike dhe ekonomike me sllavët malazezë. Pikërisht siç luajti një rol të rëndësishëm për të ndërkombëtarizuar çështjen shqiptare në Kosovë, Tom Lantosh është tashmë i përgatitur për të bërë të njëjtën gjë për shqiptarët e Malit të Zi. Anëtarët e delegacionit përfshinin Presidentin e Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikane, ish Kongresmenin Joe DioGuardi, Këshilltaren e Çështjeve Ballkanike Shirley Cloyes DioGuardi, dhe anëtarët e Bordit të Lidhjes Qytetare Luan Bukolla, Gjergj Dedvukaj, Adem Dukaj, Sadri Gjonbalaj dhe Marash Nuculaj; Xhevat Kraja (nënpresident) dhe Adem Cukaj i Shoqatës Patriotike të Krajës; dhe Xheladin Zeneli (nënpresident) I Shoqatës Ana e Malit. Faton Bislimi, student koordinator i Lidhjes Qytetare nga Kosova, ishte përkthyes zyrtari i delegacionit.

Ndërkohë që Kongresmeni Lantosh u nis për në Budapest për të kremtuar 75-vjetorin e tij të ditëlindjes në vendin e origjinës së tij, disa nga anëtarët e delegacionit tone udhëtuan për në Prishtinë për të mbajtur një konferencë shtypi më 5 gusht për hulumtimet tona në Malin e Zi. Fill pas konferencës, ne patëm fatin të takohemi me Azem Hajdinin, një nga pak të mbijetuarit e masakrës së 4300 luftëtarëve kundrafashistë në vitin 1945 në Tivar, Mal i Zi, nga forcat ushtarake serbe dhe malazeze. Azem Hajdini, i cili ka publikuar një raport të dokumentuar të masakrës, shpjegoi sesi ai, nën kërcënimin për vdekje, për shumë e shumë vite nuk ishte lejuar të fliste për këtë tragjedi. Ai shprehu shqetësimin e tij se shqiptarët e Malit të Zi dhe kudo në Ballkan do të vazhdojnë të përballen me rrezikun e përzënies dhe të shfarosjes nëse ne nuk do të kërkojmë ndryshimin e situatës.

Në vijim të historisë mizore të genocidit kundër shqiptarëve të Malit të Zi, e cila filloi së pari me aneksimin e tokës shqiptare nga Mali i Zi më 1878, atje ka ndodhur një praktikë e vazhdueshme e emigracionit të detyruar forcërisht, konfiskimit të tokës dhe asimilimit të dhunshëm. Delegacioni i ndeshi këto realitete nga Ulqini në Tuz, gjithashtu në Plavë-Guci, ku pjesa e caktuar e grupit përfundoi misionin e hulumtimit të fakteve. Historiani Riza Rexha shpjegoi se qyshkur të ashtuquajturat Fuqi të Mëdha në Kongresin famëkeq të Berlinit i vunë shqiptarët nën kontrollin malazez, përpjekjet për ta ndaluar fjalën shqipe, mënyrën e jetesës dhe kulturën shqiptare dhe për t’i sllavizuar shqiptarët, duke filluar me vendosjen e prapashtesës sllave [-iç] në mbiemrat e shqiptarëve, ka vazhduar me intensitet.

Sipas Riza Rexhës, shqiptarët përballen me të njëjtat çështje me të cilat janë përballur gjatë 123 viteve me radhë. Si rezultat, sot gjysma e popullsisë shqiptare të Malit të Zi jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në Evropën Perëndimore. Riza Rexha gjithashtu përshkroi një strategji paralele që synon vendosjen e malazezëve në zonat me popullsi shqiptare për të ndryshuar përbërjen e tyre etnike dhe strukturat politike. Disa nga shembujt më flagrantë të konfiskimit të tokave të shqiptarëve dhe të vendosjes së malazezëve në zonat e populluara me shqiptarë për të ndryshuar demografinë kanë ndodhur dhe janë duke ndodhur në Tuz. Ne mësuam nga Anton Lajcaj, një profesor në Tuz, se brenda vitit të ardhshëm, 1200 sllavë do të vendosen në fermat dhe do t"iu jepen apartmente në tokat e konfiskuara midis Tuzit dhe Podgoricës.

Në të njëjtën kohë, qeveria ka konfiskuar tokën në pronësi të sllavëve në rrethinat e Podgoricës me qëllim që të ndërtojë atje një burg. Qeveria iu ka premtuar pronarëve të shqetësuar të tokave se ata do të kompensohen me 60000 metra katrore tokë që do t’iu merret shqiptarëve. Qeveria gjithashtu, gjoja për të ndërtuar një park kombëtar, po ua merr shqiptarëve kilometra të tëra katrore tokash përgjatë Liqenit të Shkodrës, të cilat shqiptarët i kanë me tapi brez pas brezi. Kur Kongresmeni Lantosh pyeti se çfarë lloj kompensimi do t"iu bëhet shqiptarëve të cilëve ua ka marrë tokat e tyre qeveria malazeze, Anton Lajcaj u përgjigj se ata nuk do të marrin asgjë prej gjëje dhe se çdo protest do të shpërblehet me burg dhe me persekutim. Tuzi ka qenë gjithashtu i ndarë fizikisht nga ndërtimi i një baze ushtarake dhe i një depoje të mbeturinave e cila është burim i sëmundjeve të fëmijëve shqiptarë. Anton Lajcaj deklaroi se politika malazeze dhunon të gjitha konventat evropiane të të drejtave të njeriut dhe se, po të vazhdojë kështu, e gjithë popullsia shqiptare do të largohet prej këndej ose do të asimilohet. Kur Kongresmeni Lantosh, zonja Lantosh dhe anëtarët e delegacionit tonë ishim tronditur thellë nga ato që kishim parë dhe nga guximi i shqiptarëve të cilët ne i takuan në Malin e Zi, ne ishim plotësisht të vetëdijshëm se politika shtetërore tashmë ia ka arritur të asimilojë shumë shqiptarë, të cilët nuk flasin më gjuhën e tyre amtare. Disa shqiptarë janë bashkuar tashmë me partitë politike malazeze dhe të tjerë kanë bashkëpunuar në mënyrë aktive me forcat qeveritare të sigurisë dhe me policinë speciale në kontrollin dhe në shtypjen e popullsisë shqiptare.

Delegacioni kërkoi të takojë presidentin Petrit Gjokaj dhe nënpresidentin Nik Gjeloshaj të Shoqatës Kombëtare të Studentëve Shqiptarë, si dhe udhëheqësve të degëve të kësaj shoqate në Ulqin. Ngaqë atje nuk ka arsim të lartë në gjuhën shqipe, të gjithë i ndjekin studimet universitare jashtë Malit të Zi. Shoqata, e cila ka 700 anëtarë, eshte themeluar kohët e fundit për të kundërshtuar asimilimin dhe për të ndihmuar studentët që të përballen me një sistem arsimor që eshte ndërtuar në një mënyrë të tillë që për studentët shqiptarë të mbyllen të gjitha rrugët. Petrit Gjokaj dhe Nik Gjeloshaj folën për trysninë e pareshtur mbi studentët shqiptarë për të harruar identitetin e tyre dhe historinë e tyre dhe të heqin dorë nga aktiviteti politik. Në përgjigje të kësaj trysnie, Shoqata është duke kërkuar që arsimi në gjuhën shqipe të bëhet në shkollën e lartë dhe me një program mësimor që ua meson historinë dhe kulturën shqiptare. Aktualisht, mësimet në gjuhën shqipe ekzistojnë vetëm në shkollën fillore, por as kjo madje nuk ka përhapje të plotë.

Gjithnjë e më shumë serbishtja po shndërrohet në gjuhë të vetme të shkollës në të gjitha nivelet (studentët janë të detyruar t’i përkthejnë tekstet serbe në shqip), dhe programet mësimore janë plotësisht në shërbim të kulturës dhe të historisë serbomalazeze. Petrit Gjokaj tha gjithashtu se Shoqata e Studentëve ishte duke punuar me të gjithë trupën studentore në Mal të Zi për të çuar përpara çështjen politike të shqiptarëve. Ngaqë shqiptarët përbëjnë vetëm shtatë për qind të popullsisë së Malit të Zi, studentët theksuan se, duke u nisur nga standartet evropiane, ata nuk mund të shpresojnë që Mali i Zi të ndërtojë një Universitet në gjuhën shqipe.

Megjithatë, ata thanë se studentët shqiptarë të Malit të Zi duhet të regjistrohen sa më shumë në universitetet e Kosovës, Shqipërisë dhe Maqedonisë pa iu krijuar asnjë pengesë prej atyre universiteteve. Petrit Gjokaj dhe Nik Gjeloshaj thanë se një kolegj në gjuhën shqipe për të përgatitur arsimtarë për shkollën fillore dhe tetëvjeçare do të duhej të funksiononte në Malin e Zi. Ata treguan sesi propozimi për kolegjin për arsimtarë është duke u hedhur poshtë në mënyrë sistematike nga politikanët malazezë dhe shqiptarë. Qeveria ka ofruar të ndërtojë një kolegj për arsimtarë në Nikshiq, i cili është në thellësi të një territori plot me sllavë dhe prandaj është i papranueshëm nga shumica e shqiptarëve. Ndërkaq, partitë politike shqiptare, në vend që të jenë të bashkuar për të kundërshtuar ndërtimin e kolegjit në Nikshiq, janë duke u ndeshur mes tyre se ku të ndërtohet kolegji në tokën shqiptare. Rezultati është një bllokim i situatës çka kërcënon të ardhmen e arsimit shqiptar në Mal të Zi. Studentët të cilët kanë mundësi ekonomike për të studiuar në universitetet jashtë Malit të Zi shpesh e shikojnë se e kanë të pamundur të rikthehen në Malin e Zi, sepse shteti nuk i njeh diplomat e atyre universiteteve dhe, prandaj, ata nuk mund të gjejnë punë. Por shumë studentë nuk arrijnë të studiojnë në asnjë shkollë të mesme.

Për shembull, ne mësuam nga historiani Ismail Doda, kur po qëndronim bashkë pranë shtatores së Skënderbeut, ndërtuar me financimin e Shoqatës Patriotike të Krajës, se studentët nga Kraja janë të detyruar të shkojnë në Ulqin ose të marrin autobusin për të bërë një rrugë të gjatë që të mund të vazhdojnë shkollën e mesme. Shumë prej tyre nuk kanë asnjë rrugëzgjidhje. Nail Draga, president I Shoqatës së Artistëve dhe Intelektualëve në Ulqin dhe një drejtor shkolle që kohët e fundit është pushuar nga puna prej qeverisë së Malit të Zi, i tha delegacionit të Lidhjes Qytetare se edhe pse Mali i Zi është një vend shumëkombësh, prandaj edhe shumëkulturor, kultura malazeze mbisundon. Ai tha se deri sot qeveria e Malit të Zi nuk ka financuar qoftë edhe një projekt të vetëm kulturor ose shkencor shqiptar.

Askund tjetër nuk është më i dukshëm fakti se racizmi antishqiptar sjell pasoja negative ndaj shqiptarëve dhe malazezëve se në fushën e ekonomisë. Ulqini, një qytet ilir me bukuri magjepsëse që është themeluar në Epokën e Bronxit, është qendra më e madhe turistike në Detin Adriatik. Qyteti është në më shumë se 80 për qind shqiptar dhe një numër shumë i madh I turistëve që vizitojnë Ulqinin janë shqiptarë. Edhe pse qeveria qendrore në Podgoricë i merr përfitimet më të shumta nga turizmi i Ulqinit, duke e lënë bashkinë pa fondet që do t’i duheshin që ajo të vepronte vetë, ajo, pra qeveria malazeze, refuzon zhvillimin e infrastrukturës së zhvillimit të Ulqinit sepse Ulqini eshte një zonë me shumicë shqiptare. Rezultati është që Podgorica lë gjithë Malin e Zi pa kapitalin më urgjentisht të nevojshëm që do të sigurohej nëpërmjet industrisë së turizmit të zhvilluar në shkallën e duhur.

Delegacioni mësoi se 60% e Ulqinit përbëhet nga brezi i ri i shqiptarëve, sepse ata kanë gjetur punë në turizëm dhe në administratën bashkiake. Megjithatë në Anën e Malit, Krajë, Tuz dhe Plavë-Guci, brezi i vjetër mbizotëron, për shkak të mungesës së punës dhe të infrastrukturës. Në Krajë, historiani Ali Gjecbritaj informoi grupin tonë se në vitin 1991, 4000 njerëz jetonin atje, por sot në Krajë banojnë vetëm 2000 shqiptarë, sepse nuk ka punë, nuk ka ujë të pijshëm (pavarësisht afërsisë së qytetit me Liqenin e Shkodrës) dhe nuk kanë lidhje me Internetin. Muhamet Gjokaj, një jurist në Tuz, na shpjegoi se qyshkur Tuzit, qendrës më të madhe të shqiptarëve të rajonit të Malësisë, I është hequr autonomia e tij si bashki më 1957 dhe është përfshirë nën Podgoricën, ekonomia dhe infrastruktura janë përkeqësuar deri në atë pikë sa që gjysma e popullsisë shqiptare ka emigruar tjetërkund.

Në njërin nga momentet më tronditëse të udhëtimit tonë përmes Malit të Zi, Gjokaj na shpalosi shkallën e mjerimit, përfshirë mungesën e ujit të pijshëm, mungesën e elektricitetit minimal, mungesën e lidhjeve telefonike në fshatrat shqiptare të rajonit. I tillë është rasti i Dinoshës, fshatit më të madh shqiptar të asaj zone, i cili ndodhet vetëm pesë kilometra larg kryeqytetit Podgorica dhe ku banojnë 1500 veta. Kur Kongresmeni Lantosh pyeti sa fshatra malazeze janë në kushte të ngjashme, përgjigja ishte kuptimplote ‘asnjë’. Në mënyrë alarmante, Gjokaj deklaroi se kërkesa për ta bërë Tuzin komunë, si dhe çdo kërkesë për përmirësimine gjendjes së shqiptarëve, është e paragjykuar të konsiderohet si një vepër e ‘lëvizjes separatiste’. Ai deklaroi se qeveria e Malit të Zi është duke i kaluar tani në parlament ligjet për t’ua ndaluar shqiptarëve kontrollin e pushtetit vendor përgjithmonë. Delegacion ynë mësoi se Bashkimi Evropian nuk ka bërë asgjë për të ndalur këtë tragjedi të pashoqe.

Siç është shpjeguar më lart, emrat shqiptarë janë ndryshuar në çastin e lindjes që të duken sllavë. Kjo bëhet sepse asnjë nga shtëpitë e lindjes në Malin e Zi nuk drejtohen dhe nuk kanë në përbërje mjekë ose mami shqiptare. Dr. Sime Dobreci e informoi delegacionin se nuk ka pasur investime financiare në sistemin e shërbimit shëndetësor në asnjërën prej zonave shqiptare të Malit të Zi gjatë njëze viteve të fundit. Shumica e shqiptarëve në Malin e Zi nuk mbulohen nga shërbimet shëndetësore dhe, kur ata trajtohen nga këto shërbime, atëherë komunikimi me sistemin e shërbimit shëndetësor bëhet në serbisht. Spitali i Ulqinit është një institucion i varfër, pa personel të mjaftueshëm dhe funksionin vetëm për turistët, të cilët trajtohen për sëmundje dhe plagë, por nuk funksionon për vendasit.

Delegacion vizitoi klinikën në Ana e Malit, një nga klinikat e pakëta të shqiptarëve në Malin e Zi. Vetëm dy mjekë iu shërbejnë 10000 banorëve. Dhe të dy vijnë nga Ulqini çdo mëngjes dhe rikthehen në shtëpi në orën 7:00 të çdo mbrëmjeje. Nga Dr. Zulfie Duraku, me mësuam se qeveria financon shkollimin e studentëve sllavë të mjekësisë por jo të studentëve shqiptarë. (Ajo e kishte financuar shkollimin e vet në moshën 38 vjeçe. Dr. Duraku nënvizoi se klinika në Ana e Malit eshte saktësisht ashtu siç ka qenë atëherë kur ajo kishte lindur, pra si para 38 vjetësh. Ajo na tha se klinika nuk merr asnjë fond nga qeveria.

Juristi Gezim Kalavrezi ia dha delegacion një pamje të hollësishme të sistemit të drejtësisë antikrim në Malin e Zi, ku parimi i të drejtave të njeriut përpara ligjit nuk është praktikuar dhe ajo që është hkruar në Kushtetutë nuk është zbatuar, tha ai. Për shembull, ligji që thekson se minoritetet kanë të drejtën të përdorin gjuhën e tyre në të folur dhe në të shkruar nuk është zbatuar kurrë. Të gjitha procedurat gjyqësore bëhen në serbisht dhe pastaj përkthehen. Sipas Kalavrezit, përkthimi është shpesh aq i dobët saqë të drejtat e qytetarëve janë shfuqizuar plotësisht. Asnjë nga gjyqtarët në Gjykatën Supreme apo në zyrat e prokurorisë nuk janë shqiptarë. Gjatë paraqitjes me delegacionin tonë, Muhamet Gjokaj na rrëfeu se ai ishte një prej 300 shqiptarëve, nga mosha 18 deri 35 vjeçe (shumë prej tyre, si Gjokaj, i martuar, me grua dhe fëmijë), të cilët sapo kishin marrë fletëthirrjet ushtarake të Serbisë për t"u paraqitur në shërbimin ushtarak më 3 shtator. Ky rekrutim, pra regjistrim i shqiptarëve të Malit të Zi në ushtrinë e Serbisë, është shpallur si një përpjekje ‘multietnike’ e shtetit, tani që shqiptarët dhe sllavët ‘nuk janë më në konflikt’. Dhe kur është këtu fjala, historikisht, shqiptarët kanë qenë objekt i racizmit dhe brutalitetit të tejskajshëm në ushtritë e ish Jugosllavisë nën komandën serbe dhe malazeze.

PËRFUNDIME

Situata e shqiptarëve të Malit të Zi është e tmerrëshme dhe ogurkeqe. Siç na deklaroi Nail Draga gjatë vizitës sonë, qeveria malazeze ‘i pranon’ problemet e saj kur delegacionet ndërkombëtare e vizitojnë Podgoricën, por në praktikë ata kurrë nuk bëjnë ndonjë gjë. Mendësia e ngulitur në qeveri është thellësisht raciste dhe ende si në kohën e komunizmit. Draga beson se problemi i të drejtave qytetare të shqiptarëve në Malin e Zi mund të zgjidhet vetëm përmes ndërhyrjes diplomatike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimit Evropian. Anëtarët e delegacionit të Lidhjes Qytetare janë të përkushtuar të punojnë me Kongresmenin Lantosh për të ndërkombëtarizuar gjendjen e shqiptarëve në Malin e Zi. Ne nuk do ta mbështetim pavarësinë e Malit të Zi derisa popullsia shqiptare të ketë fituar plotësisht të drejtat ekonomike, politike dhe kulturore. Dhe ne fuqimisht do të kundërshtojmë pranimin e Serbisë dhe të Malit të Zi në Bashkimin Evropian dhe NATO gjersa të dyja të kenë vullnetin e mirë për të pranuar dhe mbrojtur legjitimitetin e shqiptarëve, duke hequr dorë nga një qind vjet të spastrimit etnik e të genocidit dhe të përqafojnë demokracinë si sundim të ligjit.

Shenim: Autorja eshte shkrimtare amerikane dhe Këshilltare e Çështjeve Ballkanike Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikan, njohese e mire e ceshtjeve shqiptare.