Rrugë
e gjatë gjer në Manastir
Shkruan:Saimir
LOLJA | © Ereniku.net
Dorëshkrimi
i Shkodranit (1210)
I
gjetur në Vatikan, ai është botimi më i vjetër
i njohur deri tani i gjuhës shqipe. I tëri është
në pergamen dhe ka 208 faqe. I gjithë dorëshkrimi
është i shkruar me shkronja latine dhe i tëri në
gjuhën shqipe, në dialektin e veriut. Dorëshkrimi
ndahet në tre kapituj, në faqet 1r-97r mbi teologjinë;
faqet 98r-146r mbi filozofinë dhe faqet 147r-208r mbi historinë.
Ndërsa në fund, autori ka firmosur vetë duke shkruar:
Mee nihemmen zze dessirnnee e phorte t' Lummnummitt ZOT e mbaronjj
n'Vitte MCCX dittn ee IX t' Mmarxxitee. THEODOR SSCODRAANNITTEE.
Rëndësia e këtij libri (që nuk është
abetare) është se tregon që ka patur shkrues, botues
dhe lexues te shkolluar te Shqipes në vitin 1210.
Alfabetet shqiptare (1761-1844)
Dorëshkrimi
Elbasanas i Ungjijve njihet si Anonimi i Elbasanit (1761) është
teksti më i hershëm Shqip i shkruar me një alfabet
origjinal. Autor është Gregori i Durrësit, i njohur
edhe si Gregori i Voskopojës, i cili qëndroi pesëmbëdhjetë
vjet në Elbasan para hartimit të dorëshkrimit. Ai
u përpoq të shkruante në një gjuhë të
përbashkët që ta kuptojnë shqiptarët nga
krahinat e ndryshme. Një gjë bie në sy në Dorëshkrimin
Elbasanas: Ka shumë pak fjalë të huaja, vetëm
tri fjalë latine dhe shtatë fjalë turke. 59 faqet
e përkthimeve biblike në Dorëshkrimin Elbasanas përmbajnë
6113 fjalë të shkruara në një alfabet prej 40
gërmash: 35 gërma të zakonshme dhe 5 gërma të
rralla. Shumica e gërmave të këtij alfabetit janë
krijime të reja pa ndikim të gjuhëve dhe të
alfabeteve të popujve fqinjë.
Në
kapakun e Dorëshkrimit Elbasanas të Ungjijve gjëndet
një vizatim dhe afër dymbëdhjetë fjalë
të shkruar me një alfabet i cili ndryshon krejtësisht
nga alfabeti i dorëshkrimit; por i pa zbërthyer akoma.
Alfabeti
i Todri Haxhifilipit (1730-1805) nga Elbasani, i cili është
një sistem grafik i ndërlikuar prej 52 gërmash që
u përdor në mënyrë sporadike në Elbasan
nga fundi i shekullit XVIII.
Alfabeti
i Kodeksit të Beratit (1764-1798), një dorëshkrim
prej 154 faqesh. Në faqen 104 gjejmë dy radhë Shqip
të shkruara me një alfabet origjinal prej 37 gërmash
të ndikuara nga glagolishtja.
Nga
Gjirokastra kemi një alfabet tjetër nga fundi i shekullit
XVIII ose nga fillimi i shekullit XIX, i cili është një
sistem grafik prej 22 gërmash, por pak i përhapur.
Një
alfabet tjetër i shpikur në jugun e Shqipërisë
është ai i Jani Vellarait (1771-1823). Ai ishte autori
grek i shënimeve gramatikore greqisht-shqip të vitit 1801
për t'i mësuar shqip grekërve. Gjuhën shqipe
e shkroi me një alfabet origjinal prej 30 gërmash në
bazë të latinishtes dhe të greqishtes.
Alfabeti
i Naum Veqilharxhit (1797-1846) nga Korça prej 33 gërmash
të botuarai në abetare e tij Shqipe në vitin 1844.
Jehona e këtij alfabeti, i cili i ngjan një lloj armenishtje
kursive, ishte e pakët.
Kjo
periudhë njëqindvjeçare 1750-1850 ishte një
kohë shumëllojshmërie shkrimesh të habitshme
në Shqipëri. Me të gjithë, gjuha shqipe u shkrua
me DHJETË ALFABETE: shtatë alfabetet origjinale të
lartëpërmendur si dhe përshtatjet pas vitit 1850
të alfabeteve latin, grek dhe arab. Është për
t’u çuditur që kultura shqiptare arriti ta dallonte
veten dhe të mbijetonte me një madhështi të
tillë letrare. Egzistenca e tyre çjerr poshtërsinë
me të cilën u ndesh delegacioni Shqiptar në Kongresin
e Berlinit më 1878 ku iu tha në vend të JO-së
për shtetin Shqiptar se: nuk mund të ketë komb pa
gjuhë të shkruar. Ndërkohë që kishte jo
një, por 10 alfabete që mund të përzgjidheshin
e zbatoheshin.
Kongresi i Manastirit (14 Nëntor 1908)
Atdhetarët
që përpiqeshin të bashkonin popullin kishin përpara
një përçarje në popull që shkatohej nga:
1- politika ‘përça e sundo’ e qeverise osmane;
2- struktura shoqërore feudale-fisnore në Shqipëri;
3- drejtimet e huaja të grupeve të ndryshme fetare, të
cilat përdornin turqishten, greqishten, italishten e gjermanishten
në vend të Shqipes. Në ato kushte, shoqëria
Bashkimi e Manastirit thirri më 14 Nëntor 1908 kongresin
e parë të përgjithshëm për diskutimin dhe
miratimin e nje alfabeti të njësuar.
Aty
ishin të pranishëm 150 delegatë të ardhur nga
të gjitha anët e Shqipërisë dhe nga bashkësitë
shqiptare në Rumani, Turqi, Egjipt, Itali, Amerikë e gjetkë.
Ata zgjodhën si kryetar Mithat Frasherin, të birin e të
shquarit Abdyl që kishte kryesuar mbledhjen në Prizren.
Përfaqësuesi i Shoqërisë Biblike Gjergji Qiriazi
u zgjodh nënkryetar, kurse prifti protestant nga Korça
Grigor Cilka mori pjesë bashkë me të në Komisionin
e Alfabetit të përbërë prej 11 vetësh.
Parashqevi
Qiriazi, e Shkollës së Vajzave në Korçë,
shërbeu si sekretare e komisionit. Ajo ishte e vetmja grua
delegate në Manastir dhe e para grua në histori që
mori pjesë në një forum gjithëshqiptar. Zonja
Fineas Kenedi, një misionare amerikane në Korçë,
e pranishme aty si vezhguese, shkruante për poetin Gjergj Fishta:
”Kumtesa më e mirë u mbajt nga një prift katolik
nga Shkodra, fjalët e të cilit bënë që
dëgjuesve t'u rridhnin lotë; një hoxhë u prek
aq shumë, saqë rendi ta përqafonte para gjitë
të pranishmeve.”
Kongresi
nëntëditor vendosi me votë të plotë që
shqiptarët të linin mënjanë alfabetin e Stambollit
me dhjetë shenjat e tij të veçanta dhe ta shkruanin
gjuhën e tyre vetëm me alfabetin latin. Alfabeti i hartuar
në Manastir përmbante 36 shkronja e ndërthurje shkronjash
latine. Duke qenë se para kësaj mbledhjeje gjuha shqipe
ishte shkruar me shkronja arabe, greke e sllave apo përshtatje
të tyre, vendosmëria e këtyre delegatëve për
t'i kthyer sytë nga perëndimi ishte haptazi nje shpallje
kulturore e pavarësisë, gjë që shkaktoi kundërveprime
të ashpra nga qeveria osmane, sllavët dhe kisha ortodokse
e grekërve.
Një
pjesëmarrës i shquar në Kongresin e Alfabetit ishte
studiuesi, poeti dhe atdhetari nga Shkodra, Ndre Mjeda. Tetë
nga trembëdhjetë propozimet e tij u miratuan nga Kongresi
i Manastirit. Ndonëse jetoi në disa vende të huaja
dhe mësoi të fliste 13 gjuhë, mbi gjuhën Shqipe
ai nuk vinte gjë tjeter.
Ndër
komb' tjera, ndër dhena tjera
ku e shkoj jetën tash sa mot,
veç per ty rreh zemra e mjera
e prej mallit derdhi lot.
Nji
kto gjuhë, qi jam tue ndie
janë të bukra me temel;
por prep’ këjo, si diell pa hije,
për mue t’tanave ju del.
Kongresi
vendosi gjithashtu ngritjen e Shtypshkronjës Shqipe në
Manastir nën drejtimin e Gjergj Qiriazit, e cila u bë
shpejt e njohur anembanë vendit si shpërndarëse e
librave dhe gazetave Shqipe. Por shpejt qeveria osmane i mbylli
të gjitha shtypshkronjat shqipe.
Më
1911, Hoxhson, përfaqesuesi i Shoqërisë Biblike të
Kostandinopojës, raportonte: Të gjitha shkollat shqipe
janë mbyllur pa pikë mëshire, kurse përpjekjet
ngulmuese për ndalimin e gjuhës dhe zhdukjen e letërsisë
Shqipe nuk kanë rreshtur kurrë. Gjendja e rëndë
politike mund të marrë flakë nga çasti në
çast. Tashmë shqiptarizmi kishte shpërthyer dhe
nuk do ndalej më!
|