Shpalime
historike
Shqipëria gjatë regjimit të
princit Vilhelm Vid
/7 MARS – 3 SHTATOR 1914/
Shkruan: Sheradin BERISHA
Dihet mirëfilli se Lufta e parë Ballkanike e vitit 1912
solli ndryshime të mëdha politike në hapsirat e Gadishullit
Ballkanik. Dhe për t´i shqyrtuar ndryshimet e bëra
nga lufta, e cila ende s´kishte përfunduar si dhe për
të vendosur një ”rend të ri drejtësie
dhe paqeje në këtë rajon” gjashtë Fuqitë
e Mëdha:Anglia, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Rusia dhe
Italia, më 17 dhjetor 1912 në Londër organizuan një
Konferencë, në nivel ambasadorësh. Lidhur me të
ardhmen e Shqipërisë Konferenca vendosi që të
krijohet një Shqipëri Autonome nën sovranitetin e
Turqisë, pa përfillur kështu, pëvarësinë
e saj të shpallur më 28 Nëntor 1912 në Vlorë.
Kësisoj, konferenca nisi shqyrtimin e kufijve të Shqipërisë,
më tepër si pjesë e Turqisë së mundur në
luftë. Konferenca që në seancën e parë
vendosi në parim, që Shqipëria autonome të kufizohej
në veri me Malin e Zi e në jug me Greqinë, ndërsa
më 25 mars 1913 ajo vendosi kufijtë verilindorë,
duke lënë jashtë, Kosovën dhe viset tjera, të
cilat kaluan nga pushtimi osman, në robërinë serbo-malazeze.
Derisa i zhvillonte punimet konferenca, shtetet e “Aleancës
Ballkanike”kishin pushtuar me forcë pjesën më
të madhe të tokave shqiptare.
Pas marrjes së Janinës nga forcat greke dhe të Shkodrës(22
prill 1913) nga forcat malazeze, Austro-Hungaria dhe Italia duke
e parë se sundimi osman nuk mund të mbahej më në
Shqipëri, para konferencës paraqitën një projekt
të ri për pavarësinë e plotë të Shqipërisë.
Duke u mbështetur në këtë projekt, pas një
lufte të ashpër diplomatike, konferenca më 29 korrik
1913 përfundimisht vendosi, që Shqipëria të
bëhej shtet i pavarur, asnjanës dhe të vihet nën
kontrollin e Fuqive të Mëdha. Për këtë
qëllim do të krijohej një Komision Ndërkomëtar
i Kontrollit i cili në tetor të atij viti do të dërgohet
në Shqipëri. Gjithashtu në mbledhjen e 29 korrikut
u vendos që në krye të shtetit shqiptar të vihej
një princ, që do të caktohej brenda 6 muajve nga
vet Fuqitë e Mëdha.
Për fronin mbretëror në Shqipëri asokohe ishin
propozuar disa kandidat nga oborret mbretërore evropiane. Përpjekja
e parë për të sjellur në Shqipëri ishte
Duka i Montpesierit Ferdinanti i Burbonë-Orleanëve, i
cili ishte me lidhje të ngushta gjaku me Kurorën Franceze
dhe Spanjolle. Kandidatura e tij ishte përkrahur edhe nga një
numër aristokratësh shqiptar. Në vitin 1913 Duka
i Montpesierit në Londër vazhdimisht ishte i shoqëruar
nga Isa Boletini, në përpjekjet e tij për të
siguruar mbështetjen e kancelarive evropiane, për çështjen
shqiptare.
Pretendentë të tjerë, për fronin mbretëror
në Shqipëri, ishin edhe gjermanët:Mauricio i Schonbourg-Lipe,
duka Karl von Urach, princi Karl Von Hohenzllern dhe princi Vilhelm
Von Vid;anglezi Arthur of Connaught;suedezët-duka Vilhelm Soedermanland
dhe duka Karls Westgothland;Princi Albert Gjika i Rumanisë
me origjinë të largët shqiptare;italianët:Duka
i Abrukos dhe Markezi i Auletas;princi danez Aksel;Aladro Kastrioti
i vetëquajtur”pasardhës i Skënderbeut”që
jetonte në Spanjë. . .
1.
Komunitetet shqiptare të shpërndara nëpër Evropë,
si dhe një pjesë e klasës politike në Shqipëri,
i kishin mbështetur këto kandidatura, por më i pranuar
për ta ishte Ferdinanti Burbon-Orleanëve. Ndërkaq,
duke pasur parasysh konfesionin fetar mysliman të një
pjese të madhe të popullsisë së Shqipërisë,
si dhe lidhjet e vjetra të feudalëve shqiptarë me
elitën e ish-perandorisë osmane, Porta e Lartë ,
për fronin mbretëror shqiptar, propozoi Princin Burhan
Meddin dhe princin Abdyl Mexhid, që të dy pasardhës
të derës së Osmanëve, Izet Pasha-me prejardhje
shqiptare nga Manastiri dhe Jusuf Izedini. Asokohe edhe kolonia
shqiptare në Egjipt, për mbret të Shqipërisë
propozuan Princin Ahmet Fuad Pasha, nga dera e Shqiptarit të
famshëm, e themeluesit të Egjiptit modern, Mehmet Ali
Pasha. Mirëpo kandidaturat e ardhura nga ish-Perandoria Osmane
u refuzuan kategorikisht nga fuqitë e mëdha, të cilat
nuk dëshironin që për princ në fronin shqiptar
të jetë një mysliman. Përfundimisht në
nëntor 1913 me propozimin e Austro-Hungarisë dhe të
Italisë, të miratuar edhe nga shtetet tjera, u pranua
që për princ të Shqipërisë të sillet
gjermani Vilhelm fon Vid, një kapiten i ushtrisë gjermane
dhe nip i mbretëreshës së Rumanisë.
2.
Në fund të vitit 1913 dhe në fillim të vitit
1914, Shqipëria në pikpamje politike ishte në një
pozitë të mjeruar, sepse nuk kishte një qeverisje
unike në gjithë vendin. Në të vërtet asokohe
në Shqipëri sundonin shumë qeveri lokale si:Qeveria
e Vlorës e kryesuar nga Ismail Qemali;në Durrës nga
12 tetori 1913 vepronte”pleqësia e Durrësit”e
Esat Pashë Toptanit;në Orosh të Mirditës qeveriste
Prenk Bib Doda;në Fier e Myzeqe sundonte qeveria e Aziz Pashë
Vrionit;në Lezhë e Shëngjin Dedë Coku e Vat
Marashi;në Shkodër qeveriste një detashment i ushtrive
ndërkombëtare nën kryesinë e kolonelit anglez
Filips;në Himarë qeveriste agjenti grek Spiro Milo;në
Gjirokastër qeveria e Jorgji Zografos;në Mat Ahmet Zogu
dhe shumë grupe mercenarësh që vepronin përgjatë
kufijve veri-lindorë si:Arif Hiqmeti, Jusuf Beu etj.
3.
Meqenëse Fuqitë e Mëdha caktuan princ Vidin për
të qeverisur në Shqipëri, Qeveria e Vlorës në
krye me Ismail Qemailin, dhanë pëlqimin për ardhjen
e tij në vend. Dhe për t´i hapur rrugë një
zhvillimi të ri politik të Shqipërisë si dhe
sigurisë së saj, më 22 janar 1914, Ismail Qemali
dha dorëheqje dhe pushtetin ia dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar
të Kontrollit/KNK/. Pas dorëheqjes, I. Qemaili u largua
nga shqipëria(në Zvicër), por nuk hoqi dorë
kurrë nga përpjekjet në interes të vendit. Ato
ditë KNK administratën qendrore të Vlorës e
shndërroi në një administratë lokale të
varur prej tij dhe në vend të 8 ministrive u krijua një
drejtori e përgjithshme dhe pesë degë me kompetenca
të kufizuara.
Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK) i kërkoi
edhe Esat Pashë Toptanit, që ta shpërndante «
Pleqësinë e Durrësit”, dhe ai këtë
e bëri më 12 shkurt 1914, pasi mori premtimin nga KNK-ja
se më 21 shkurt do ta kryesonte delegacionin shqiptar në
Gjermani, për t'ia dhënë kurorën Princ Vidit
në emër të shqiptarëve. Po kështu edhe
qeveritë tjera lokale në shqipëri(përveç
në jug të Shqipërisë), u shpërbënë
njëra pas tjetrës dhe u detyruan ta njohin princ Vidin
si të vetmin sundimtar të Shqipërisë.
Me përqëndrimin e administratës shtetërore shqiptare
në duart e KNK, gjendja e brendshme e Shqipërisë
nuk u përmirësua dot, përkundrazi ajo u keqësua
edhe më tepër nga lëvizjet që po përgaditeshin
brenda e jashtë vendit kundër sovranitetit dhe tërësisë
tokësore të Shqipërisë, të cilat po minonin
nga themelet ekzistencën e shtetit shqiptar. Ajo që minonte
shtetin shqiptarë në fund të vitit 1913 dhe në
fillim të vitit 1914, ishte lëvizja për autonominë
e”Vorio-Epirit”në Jug të Shqipërisë.
Pas caktimit të kufirit shqiptaro-grek, me protokollin e Firencës
më 17 dhjetor 1913, fuqitë e mëdha i kërkuan
Greqisë t´i tërhiqte trupat e saj nga jugu i Shqipërisë.
Kryeministri grek Elefter Venizellos në fund të dhjetorit,
e kushtëzoi tërheqjen e ushtrisë me zgjidhjen e ishujve
të Egjeut në favor të Greqisë. Dhe për
t´i kënaqur kërkesat e palës greke, më
13 shkurt 1914 fuqitë e mëdha i deklaruan qeverisë
greke me një not kolektive, se çështja e ishujve
të Egjeut do të zgjidhet pozitivisht pasi të jenë
larguar trupat e saj nga tokat shqiptare që përfshiheshin
brenda kufijve të caktuar me protokollin e Firencës. Qeveria
greke, formalisht, i pranoi këto kërkesa dhe nuk pushoi
së bëri deklarata mashtruese se po merrte masa për
të qetësuar”Vorio-Epirin”. Më 1 mars
1914 pasi u largua ushtria greke nga Korça, aty u futën
repartet e xhandarmërisë shqiptare dhe menjëherë
u ngritë një administratë shqiptarë nën
varësinë e KNK. Ndërsa Korça u bashkua me
atëdheun, në krahinat tjera të jugut(në Gjirokastër,
Sarandë, Delvinë dhe në Përmetë) autoritetet
greke, duke e shfrytëzuar mungesën e një qeverie
të plotëfuqishme shqiptare me qëllim që t´i
jepnin një bazë”të ligjshme” lëvizjes”vorio-epirote”,
më 2 mars në Gjirokastër organizuan një”kongres
epirot”, ku u shpallë”autonomia e Vorio-Epirit”me
një”qeveri të përkohshme”të kryesuar
nga Jorgji Zografos, ndërsa nën shembullin e Zografit,
ndërkohë majori i ushtrisë greke himarioti Spiro
Milo shpalli gjithashtu”autonominë e Himarës”në
një zonë që përfshinte 7 fshatra të bregdetit
të banuar me shqiptarë.
4.
Në këto rrethana qeveria greke mendonte t´i përdorte
këto krahina si një bazë për pushtimin, në
kushte më të favorshme, të pjesës tjetër
të Shqipërisë së Jugut.
Ardhja e Princ Vilhelm Vidit në Shqipëri
Princi Vilhelm Vidi arriti në Durrës më 7 mars 1914
në orën 3 pasdite. Rrethet patriotike si dhe përkrahësit
e tjerë të Vidit nga radhët e çifligarëve
e pritën me entuziazëm ardhjen e tij në Shqipëri,
me bindjen se ai do të realizonte aspiratat e tyre nacionale
e shoqërore.
Për kryeqytet të Shqipërisë Princ Vidi zgjodhi
pikërisht Durrësin, ku edhe kishte ndikim të fortë
Esat Pashë Toptani. Esat Pasha me qëllim që të
siguronte një pozitë me rëndësi në kabinetin
qeverisës të princ Vidit, zyrtarisht deklaroi se e mirëpret
caktimin e tij për princ të Shqipërisë, por
fshehurazi vazhdoi tërë kohën, të nxiste lëvizjen
për një princ mysliman në vend. Më 17 mars Vidi
formoi qeverinë e re shqiptare, në krye me Turhan Pashë
Përmetin, një diplomat i vjetër që kishte qenë
ambasador i perandorisë Osmane për 25 vjet rresht në
Peterburg të Rusisë. Kabinetin e tij qeveritarë e
përbënin: 1. Esat Pashë Toptani-Ministër i Luftës
dhe i Punëve të Brendshme;2. Aziz Pashë Vrioni-Ministër
i Bujqësisë dhe i Tregtisë;3. Myfit bej Libohova-Ministër
i Drejtësisë dhe i Kultit;4. Dr. Mehdi bej Frashëri-Ministër
i Financave;5. Hasan Bej Prishtina-Ministër i Postë-Telegrafikeve;
6. Dr. Mihal Turtulli-Ministër i Arsimit;7. Prenk Bib Doda-Ministër
për Punët Botore.
5.
Regjimi i Vidit u sanksionua nga Statuti Organik i Shqipërisë,
(ligji i parë themelor i shtetit shqiptar), i cili u përgadit
nga KNK dhe bazohej kryesisht në vendimet themelore të
marra nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër më
29 korrik 1913. Sipas nenit 1 të këtij Statuti, shqipëria
shpallej:”Principatë kushtetuese e pavarur dhe e trashëgueshme”,
nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Me nenin 2,
Fuqitë e Mëdha garantonin gjithashtu tërësinë
dhe paprekshmërinë e tokave të Shqipërisë
në kufijtë që kishin caktuar ato. Me nenin 3 shteti
shqiptar do të ishte asnjanës dhe kjo asnjanësi garantohej
po nga Fuqitë e Mëdha. . . Sipas nenit 7 në fronin
e Shqipërisë njihej me të drejta sovrane princi Vilhelm
Vid, i cili ishte kryetar i administratës civile e ushtarake
dhe kishte të drejtë të emronte Këshillin e
Ministrave. Organi legjislativ i Shqipërisë ishte Asambleja
kombëtare. Gjuhë zyrtare dhe e detyruar në shkolla
ishte shqipja. Nga ana administrative, Shqipëria ndahej në
7 sanxhaqe(prefektura), të cilat ndaheshin në kaza(nënprefektura)dhe
kazatë në nahije(komuna). Statuti Organik i Shqipërisë
caktoi institucionet e larta të shtetit, përbërjen
e forcave të armatosura, të administratës, të
financave, të drejtësisë, të arsimit. . . dhe
garantonte ushtrimin e lirë të veprimtarisë ekonomike,
shoqërore e politike.
6.
Me tu vendosur në fronin e Shqipërisë, princ Vidi
u përpoq të zgjidhte problemin më urgjent dhe më
të ndërlikuar të vendit, atë të largimit
të trupave greke nga Shqipëria e jugut dhe të vendosjes
së administratës shqiptare në këto vise . Por
qysh në fillim ai tregoi se nuk ishte i vendosur të mbronte
deri në fund, pa kompromis interesat e shtetit shqiptar. Për
të zgjidhur këtë çështje ai hyri në
bisedime me qeverinë”vorio-epirote” të shpallur
në Gjirokastër. Dhe për këtë qëllim
Vidi caktoi si komisar të jashtëzakonshëm për
shqipërinë e Jugut oficerin holandez Tomson, i cili kishte
ardhur në Shqipëri për të ristrukturuar xhandarmërinë
shqiptare. Ky shkoi në Korfuz dhe më 10 mars zhvilloi
bisedime me përfaqësuesin e”vorio-epirotëve”,
Karapanon. Tomsoni, duke ditur se Fuqitë e Mëdha, KNK
dhe vet princ Vidi nuk donin të kishin shumë kokëçarje,
u premtoi grekëve disa të”drejta të veçanta”për
popullsinë e”Epirit të Veriut”. Kompromisi
i Tomsonit ngjalli protesta të ashpra në rrethet patriotike
shqiptare. Edhe qeveria e Durrësit/e Turhan Pashës/poashtu
nuk e pranoi këtë kompromis, prandaj e shkarkoi Tomsonin
nga detyra e komisarit dhe u shpreh kundër çdo lloj
autonomie për krahinat e jugut.
Në këto rrethana trupat greke për t´i realizuar
planet e veta(pasi ishin tërhequr nga Korça më
1 mars)natën, duke gdhirë 2 prilli 1914 bënë
një puç-komplot të armatosur më qëllim
të pushtimit të Korçës. Mirëpo xhandarmëria
shqiptare nën komandën e majorit holandez G. Sneller dhe
korpusi i vullnetarëve me qindra fshatarë nën udhëheqjen
e Themistokli Gërmenjit, intervenuan shpejt dhe brenda një
kohe të shkurtër e shtypën puçin e komplotistëve
grek. Repartet e xhandarmërisë shqiptare pastaj vazhduan
marshimin e tyre për të marrë në dorëzim
Kolonjën, Leskovikun, Ersekun etj. Dështimi i puçit
të Korçës, vendosmëria e forcave shqiptare
për të kundërshtuar çdo veprim shovinist e
antishqiptar si dhe qëndrimi i ftohtë i Fuqive të
Mëdha ndaj planeve aneksioniste greke që shkelnin edhe
vendimet e Londrës, e bindën më në fund qeverinë
greke dhe Jorgji Zografin, se nuk ishte e lehtë të sigurohej”autonomia”e
plotë e krahinave jugore. Prandaj ata fuqive të mëdha
u paraqitën kërkesa më të zbutura, duke pranuar
tani autonominë e Korçës dhe të Gjirokastrës
pa i shkëputur ato nga Shqipëria, por me kusht që
të administrohen nga një guvernator me origjinë të
huaj, xhandarmëria të formohej nga popullsia vendase nën
komandën e oficerëve grekë me origjinë”epirote”.
. . etj. Në të vërtet qeveria greke e bëri këtë
për të fituar kohë në përpjekjet e tija
për pushtimin e Shqipërisë jugore.
Qeveria shqiptare e Durrësit i hodhi poshtë këto
kërkesa dhe për më tepër ajo mori vendim që
të organizoheshin sa më parë reparte të reja
të armatosura për të dëbuar nga krahinat e jugut
pushtuesit grekë dhe për të vendosur atje administratën
shqiptare. Ndonëse përballë aleancave politike ushtarake
evropiane(Antantës dhe Bllokut Qëndror)Greqia mbante ende
një qëndrim të papërcaktuar, ajo përkdhelej
nga të dya palët, sepse ato lakmonin pozitën e saj
strategjike. Më 24 prill 1914 fuqitë e mëdha, e njoftuan
Venizellosin se ishin të gatshme t´u bënin lëshime”vorio-epirotëve”dhe
se mund të pranonin rishikimin e kufirit greko-shqiptar në
favor të Greqisë. E ndodhur nën një presion
të gjithanshëm, qeveria shqiptare u detyrua më në
fund, më 5 maj, t´ia besonte KNK zgjidhjen e konfliktit
shqiptaro-grek. Bisedimet ndërmjet KNK dhe përfaqësuesve”vorio-epirot”
u mbajtën në Korfuz.
Ato filluan më 10 maj dhe përfunduan më 17 maj me
nënshkrimin e një protokolli, e që u quajt”protokoli
i Korfuzit”. Në këtë protokoll parashikohej
që dy prefekturat në jug të Shqipërisë,
ajo e Korçës dhe e Gjirokastrës, ndonëse formalisht
do të bënin pjesë në shtetin shqiptar, do të
kishin një administratë më vete, pothuajse autonome,
organizimi i së cilës i lihej në dorë Këshillit
Ndërkombëtar të Kontrollit. KNK pranoi gjithashtu
edhe kërkesën e Spiromilos për t´i njohur krahinës
së Himarës, në një zonë që shtrihej
tani në 14 fshatra të bregdetit të Jonit. Meqenëse
Italia luftoi energjikisht për arritjen e marrëveshjes
së Korfuzit, për shkak të interesave të veta
në Vlorë, Venizellua e kënaqi kërkesën
e saj, duke i paraqitur parlamentit grek më 18 maj, projektligjin
mbi lëshimin e Sazanit shtetit shqiptar dhe ky projektligj
u miratua më 27 maj. Protokolli i Korfuzit do të fuqizohej
pasi të ratifikohej nga qeveria shqiptare(më 23 qershor
1914) dhe nga qeveria”vorio-epirote” si dhe pasi të
miratohej formalisht nga gjashtë fuqitë e mëdha.
Njoftimi mbi nënshkrimin e marrëveshjes së Korfuzit
e cila ishte plotësisht në kundërshtim me Statutin
Organik të Shqipërisë dhe shkelte hapur sovranitetin
e shtetit shqiptar, shkaktoi një indinjatë të thellë
në tërë Shqipërinë.
7.
Shpërthimi i kryengritjes në Shqipërinë e Mesme
Në këto rrethana gjendja e brendshme e Shqipërisë
u ndërlikua shumë edhe nga shpërthimi i kryengritjes
së armatosur në Shqipërinë e Mesme, kundër
regjimit të Vidit. Në të vërtet kreu i kryengritësve
ishte i larmishëm. Në të u rreshtuan ithtarë
të ndryshëm si:partizanët e një princi mysliman,
antividistët, xhonturqit, panturkistët apo panislamistët
siç u quajtën ndryshe, antifeudalët. . . dhe pas
këtij koalicioni laraman qëndronin qarqe të huaja
serbe, franceze, ruse, greke, turke, italiane. . . , të cilat
ishin të interesuar për një gjendje sa më kaotike
në Shqipëri. Pra bartësit kryesor të së
keqes në Shqipëri në atëkohë qenë
reaksioni feudal proserb, pro italian. . . i udhëhequr nga
Esat Pashë Toptani, reaksioni grekoman i udhëhequr nga
peshkopët grek(Jakovi e Germanos), J. Zografos, Spiromilo etj,
reaksioni turkoman i kryesuar nga myftiu i Tiranës Musa Qazimi
etj.
Kryengritja e Shqipërisë së Mesme ose e rebelëve,
siç u quajt ndryshe, filloi në rrethin e Tiranës.
Më 17 maj 1914 u sulmua te ura e Limuthit afër Tiranës
batalioni i vullnetarëve tiranas që ishte nisur në
drejtim të Durrësit për të shkuar në jug,
në frontin kundër shovinistëve grek. Pasi shpartalluan
batalionin e vullnetarëve kryengritësit hynë në
Tiranë. Të nesërmen grumbuj fshatarësh të
armatosur zunë Shijakun dhe iu drejtuan Durrësit, mirëpo
në hyrje të qytetit hasën në rezistencë
të forcave qeveritare të Vidit. Drejtuesit e kryengritjes
me këtë rast dolën hapur kundër princ Vidit
dhe kërkuan një princ turk.
8.
Për vendosjen e një princi mysliman prej kohësh angazhohej
edhe Esat Pashë Toptani. Esat Pasha edhe pse kishte dy ministri
më të rëndësishme në qeverinë e Durrësit,
me kohë u shpërndau armë mercenarëve të
vet”kinse për t´iu bërë ballë fqinjëve”ndërsa
fshehtas propagandonte nëpërmjet njerëzve të
vet kundër V. Vidit, duke i këshilluar”me kërkue
një mbret prej Stambollit, me qëllim që këto
pshtjellime e trazime t´i sillnin fitim për ta shtie
në dorë pushtetin”
9.
Qeveritarët në oborrin e princit në kohën kur
po përballeshin me sulmet e kryengritësve, duke menduar
se prapa kërkesave të kryengritësve qëndronte
Esat Pasha, më 19 maj 1914 organizuan xhandarmërinë
e Durrësit dhe e arrestuan atë në shtëpinë
e tij. Goditja kundër Esat Toptanit u konsiderua nga Italia
si një grusht që i jepej ndikimit të Romës në
Shqipëri. Brenda qeverisë dominonte mendimi që E.
Toptani duhej të gjykohej, mirëpo princi atë as nuk
e denoi as nuk e nxori të pafajshëm, gjë që
u indinjuan shumë besnikët e tij. Pas ndërhyrjes
energjike të ministrit italian në Durrës, baronit
Alioti, Vidi ia dorëzoi E. Toptanin legatës italiane e
cila e mori me një luftanije dhe e dërgoi në Itali.
Para se të largohej nga Shqipëria, Esati do të firmos
një premtim se ai nuk do të kthehej më në shqipëri
dhe se nuk do të përzihej më në politikën
shqiptare ose në intrigat kundër fronit, mirëpo ai
nuk do ta mbaj premtimin e dhënë. *Pas largimit të
Esatit pasuan ndryshime në qeverin e Vidit. Turhan Pasha mbeti
kryeministër;Preng Bib Doda-ministër i punëve të
jashtme;Aqif Pashë Elbasani-ministër i brendshëm
dhe i luftës;Filip Noga-ministër i financave;Dr. Mihal
Turtulli-ministër i arsimit, Mithat Frashëri –ministër
i punëve botore dhe i Postë-telegrafave dhe Abdi Toptani-ministër
i bujqësisë. Largimi i Esat Pashës edhe pse u konsiderua
si një fitore e madhe, kryengritja e nisur nuk u ndërpre
dot. Zjarri i kryengritjes u përhap edhe në krahinat tjera
.
Duke shfrytëzuar sukseset e kryengritjes, krerët e saj
me 3 qershor 1914 në Shijak organizuan një mbledhje, ku
u zgjodh” Këshilli i Parë i Përgjithshëm”
me këtë përbërje:Mustafa Ndroqi-kryetar;Xhenabi
Adili. -nënkryetar, Musa Qazimi-anëtarë etj, dhe
Qamil Haxhi Feza-u emrua komandant i përgjithshëm i kryengritësve.
Në këtë mbledhje u miratua edhe një program
politik thellësisht antikombëtar, që iu paraqit përfaqësuesve
të Fuqive të Mëdha në KNK. Programi përmbante
kërkesa për largimin e princ Vidit;për kthimin e
Shqipërisë nën administrimin Turk, ose sjelljen e
një princi turk të varur nga Sulltani;për ngritjen
e flamurit të Turqisë;për përdorimin e alfabetit
turko-arab në gjuhën shqipe;zgjedhjen e kryemyftiut të
Shqipërisë nga Sheih-ul-Islami i Stambollit etj.
10.
Kryengritësit edhe pas disa përpjekjeve për ta shtirë
në dorë Durrësin nuk patën sukses, andaj iu
drejtuan qyteteve tjera dhe gjatë muajit qershor shtinë
në dorë Kavajën, Krujën, Peqinin dhe Elbasanin.
Mbas pushtimit të Elbasanit, - Qermenika, Quksi dhe Mokra,
njëra pas tjetrës bashkohen me kryengritësit, kurse
në veri ata u shtrinë deri në Milot, buzë lumit
Mat. Në fillim të korrikut kryengritësit marshuan
drejt jugut dhe brenda pakë ditëve morën Lushnjën,
Fierin, Beratin dhe nga lindja arritën deri në Pogradec,
ku aty më 11 korrik nënshkruan edhe një marrëveshje
të përkohshme me “vorio-epirotët”të
cilët ato ditë kishin pushtuar Kolonjën, Korçën,
Tepelenën dhe kishin arritur deri në Berat.
Duke e ndjerë rrezikun nga sukseset e kryengritësve, princ
Vidi bëri thirrje për ndihma nga të gjitha anët,
por vetëm nga veriu mundën të vinin disa forca të
pakta, ndërsa Shqipëria e jugut duke qenë përballë
ndjekjeve, mizorive e shpërnguljeve nga forcat greke, nuk mundi
të jepte ndihmë. Për rrjedhojë, në fund
të korrikut 1914 dhe në pragun e shpërthimit të
luftës së parë botërore, Shqipëria ishte
në gjendje të rëndë politike. Pushteti i qeverisë
Shqiptare tashmë ishte kufizuar vetëm në Durrës
e në Vlorë-(deri më 1 shtator kur ajo ra në
duarë të kryengritësve);në Shqipërinë
e Mesme shtrihej pushteti i kryengritësve;viset e jugut ndodheshin
nën shtypjen e forcave greke, krahinat e verilindjes nën
presionin e vazhdueshëm të serbëve, ndërsa Shkodra
ndodhej nën administrimin e forcave ndërkombëtare.
Princ V. Vidi bëri përpjekjen e fundit për të
shpëtuar qeverisjen e tij. Ai iu drejtua edhe Fuqive të
Mëdha me kërkesën për të zbatuar zotimin
që kishin marrë në Konferencën e Londrës
për të garantuar bashkarisht pavaresinë dhe sovranitetin
e Shqipërisë dhe për këtë qëllim kërkoi
formimin prej tyre të një force ndërkombëtare
prej 3 mijë vetësh, për të shtypur kryengritjen.
Por fuqitë e mëdha duke qenë në konflikt me
njëra-tjetrën, premtuan se do të ndihmonin për
të shpëtuar vetëm jetën e princit dhe të
familjes së tij, por jo edhe intervenimin ushtarak atje.
Në këto rrethana, kur edhe kishte filluar lufta e parë
botërore, princ Vidi u detyrua të largohej nga Shqipëria,
më 3 shtator 1914 pas gjashtë muaj qëndrimi. Me Vidin
u larguan edhe anëtarët e qeverisë së bashku
me shumë udhëheqës të lëvizjes patriotike
shqiptare, të cilët u vendosën pjesërisht në
Shkodër dhe një pjesë kaloi në vende të
ndryshme të Evropës.
11.
Aktet ndërkombëtare të viteve 1913-14 edhepse kishin
definuar pozitën neutrale të Shqipërisë dhe
garancinë e Fuqive të Mëdha për këtë
statut të saj, megjithatë Shqipëria u përfshi
në planet ushtarako-strategjike të fuqive ndërluftuese,
veçanërisht të Austro-Hungarisë e Italisë
dhe të shteteve fqinje, Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë
dhe Greqisë, të cilat që nga tetori 1912 nuk rreshtnin
për ta coptuar atë.
|