Si ishte e mundur? Një roman italian i shkruar për ne, shqiptarët! Një shkrimtar i huaj që shqetësohej për problemet tona të rënda, mesjetare, që e godiste mu në thelb totalitarizmin, të futur deri në intimitetet e jetës sonë, që përshkruante deri edhe fatin e zymtë të librave tanë, të kyçur me shtatë palë çelësa në bibliotekat!

Është e vërtetë se shkrimtarët të mëdhenj nuk u mjafton vendi i tyre dhe koha kur jetojnë, ata kapërcejnë vende e kohë, porositë e tyre rrezatojnë në gjithësi; megjithatë kanë pothuajse gjithnjë një pikënisje, që është vendi i tyre, edhe kur aksioni zhvillohet diku gjetkë.

Umberto Eko, me ironinë e tij të hollë, na thotë se historia e Adsonit prej Melku është "aq tepër larg në kohë (tani që zgjimi i arsyes i ka përzënë të gjithë përbindëshat që kishte pjellë gjumi i saj), aq lavdisht pa lidhje me kohët tona", dhe se ai po e rrëfen këtë histori thjesht për qejfin e të shkruarit. Në të vërtetë, ka parasysh të kundërtën, se arsyeja nuk i ka përzënë ende në kohën tonë të gjithë përbindëshat.

Dhe ka të drejtë. Madje kanë lindur të rinj, gjithnjë të krijuar nga egoizmi dhe budallallëku i njerëzve. Por janë përbindësha modernë, të krijuar nga shoqëri që priren e luftojnë t'i zhdukin, edhe pse nuk dihet në do të jenë ndonjëherë aq mendjendritura sa të arrijnë t'i mposhtin. Mirëpo përbindëshat e Emrit të trandafilit janë mesjetarë, dhe, sidoqoftë, nuk janë më europianë. S'ka vend në Europë që të ketë pasur, dhe tamam për dyzet vjet, një Jorge të verbër, por edhe më të egër, një izolim, por të plotë, një luftë klasash kundër herezive shpesh të përfytyruara e që arrinte kufijtë e absurdit, një inkuizicion, po edhe më të tmerrshëm, e madje edhe labirintet e librave, të ruajtur nga cerberët e vigjilencës revolucionare, siç i pati, për fat të keq, vendi ynë.

Gjumi i thellë që sillte izolimi s'kishte si të mos çonte në realitetet që jep Kadareja tek Pallati i Ëndrrave, roman që duket sikur ia ka sugjeruar drejtpërdrejt Ekos mendimin që thotë me gojën e Uiliamit të Baskervilit:

"... në ardhtë dita që ndokush të pretendojë të nxjerrë ndonjë të vërtetë nga ëndrrat tona, atëherë vërtet që do t'i kishim aty afër kohët e Antikrishtit." Ndërmjet këtyre dy veprave (Pallati më 1979 dhe Emri i trandafilit më 1980) autorët e të cilëve s'mund të ishin në dijeni se ç'shkruante a ç'kishte ndërmend të shkruante tjetri, mund të gjenden përqasje të tjera: mund të hiqet një paralele mes dy institucioneve: Tabir Sarajit dhe abacisë mesjetare, e sidomos bibliotekës së saj, për karakterin e tyre krejtësisht të mbyllur, për misterin që i rrethon, deri për strukturimin e tyre, nëpunësit, oraret, krimet, kufomat që dalin prej tyre (gjithnjë viktima të kureshtjes për të ditur). Dhe fraza që thotë Ekoja në hyrje të librit: "njeriu mund të ketë edhe vegime librash që ende s'janë shkruar", mund të ishte edhe: "njeriu mund të ketë edhe vegime librash që ende s'i njeh".

Prandaj mund të thuhet pa bërë shaka se nxitja për të shkruar " Emrin e trëndafilit " autorit i ka ardhur nga Shqipëria e afërt, ky trandafil i egër e fatkeq.

Por do të ishte një vlerësim i mangët dhe i kufizuar ta interpretosh këtë roman vetëm në kuadrin e një alegorie të totalitarizmit. Idetë, porositë universale, e bëjnë një vepër të gjerë filozofike. Dhe, në të njëjtën kohë, nuk i mungon asgjë që të jetë një kryevepër romaneske, e shkruar me një frymë demokratike, që shprehet edhe në konceptet estetike të autorit, dhe kështu suksesi shumë i madh i këtij romani është një shpërblim i merituar për një shkrimtar të pajisur jo vetëm me një intuitë artistike të veçantë e me një mendje erudite, por edhe me një zemër të madhe, që qëndron gjithnjë në anën e më të dobëtit.

Është e qartë se përkthimi i një romani të tillë ngre përpara përkthyesit qoftë probleme të stilit, ku në rropatjet për të dhënë kuptimin, nuk do humbur filli i një fraze që të ngre kurthe me ndërlikimet e saj gramatikore, qoftë, dhe sidomos, probleme informacioni dhe kulture. Durimi i përkthyesit vihet në provë të rëndë nga puna kërkimore që duhet përballuar përpara një erudicioni kaq të gjerë. Kam parë në një film dokumentar, një lloj rosash uji që këmbëngulin të notojnë kundër rrymës, dhe tamam aty ku ajo është më e fortë. Shpeshherë më janë kujtuar gjatë përkthimit. Edhe unë jam argëtuar me një gjimnastikë të intelektit, që më ka lejuar të zbuloj joshjen e romanit, anët e tij ironike, filozofike dhe poetike.

Ngjarjet e romanit zhvillohen në një abaci mesjetare të Italisë së veriut, pra kemi të bëjmë me një mjedis katolik që përfshin objekte të jetës materiale, pajisje të kishës e të kuvendit, veshje, enë e orendi etj., që i përkasin kësaj kulture; por edhe një jetë intelektuale e shpirtërore me diskutime të holla teologjike dhe me referime historike, kulturore të caktuara. Ka qenë një fat për mua që, tashmë, ishte botuar Fjalori italisht -shqip i F. Lekës dhe Z. Simonit, ku munda të zgjedh në leksikun fetar të krishterë të të dyja konfesioneve.

Donika Omari

Marrë nga "Universi i librit"